کتاب «جریده فریده» به کوشش زهره ترابی؛ منتخبی از روزنامه‌ شکوفه به‌عنوان یکی از نشریات پیشرو بعد از دوره‌ مشروطه است. این کتاب از خلال بررسی و معرفی یکی از نشریات بعد از مشروطه، یکی از زنان مترقی و پیشرو یعنی مریم عمید ملقب به مزین‌السلطنه را معرفی می‌کند؛ این زن شجاع و متفکر که مدیر روزنامه‌ی شکوفه بود، دختر آقا میرزا سید رضی رئیس‌الاطباء، پزشک قشون ناصرالدین شاه قاجار بوده که در کنار انتشار نشریه‌ای عمومی به‌عنوان یکی از پیشگامان سوادآموزی زنان در ایران از او یاد می‌شود.  بر اساس آنچه گردآورنده‌ کتاب اشاره کرده، بررسی و پژوهش درباره‌ی نشریه‌ی شکوفه بدون پرداختن به مدیر آن امکان‌ناپذیر است، چراکه هویت روزنامه‌ی شکوفه با هویت مریم عمید به هم گره خورده است.

پرتکرارترین بخش نشریه شکوفه به بررسی وضعیت مدارس زنان در ایران می پردازد

زهرا ترابی، نویسنده اثر در ابتدای این نشست درباره روند تدوین این کتاب توضیح داد و گفت: متون و نشریاتی از زنان دوره قاجار به جا مانده و ما به سراغ انتشار این مطالب برای مخاطب عام رفتیم. نخستین سوالی که برای من پیش آمد این بود که وقتی به زنان قاجار فکر می کنید چه مفاهیمی در ذهنتان تداعی می شود. تصویری که از زنان قاجار وجود دارد اغلب تحت تاثیر شمایل زنان دربار ناصر الدین شاه است که کاملا منفعلانه و به دور از معیارهای امروزی است و به همین دلیل گویی قرابتی با این نسل نداریم؛ برای اینکه حس جدایی از دوره قاجار نداشته باشیم و نشان دهنده پیوستگی میان نسل های مختلف زنان در ایران باشیم، تلاش کردم این کتاب را گردآوری کنم.

ترابی ادامه داد: بسیاری از زنان قاجار اهل مطالعه و کنش اجتماعی بودند. به همین دلیل برای گردآوری کتاب سراغ سفرنامه های حج و عتبات زنان رفتیم و نوشته های آنها را چاپ کردیم. این زنان اگرچه از طبقات مرفه جامعه هستند اما نگرش های مختلفی دارند.

وی با اشاره به مریم عمید ملقب به مزین‌السلطنه و چاپ نشریه شکوفه توسط او اظهار کرد: مساله زنان، امروز برای جامعه با اهمیت است و به همین دلیل خوب است  کتاب «جریده فریده» خوانده شود تا مخاطب بداند نسل زنان فعلی جدا از گذشته نیست. توجه به حقوق زنان مانند یک دوی امدادی بوده که با زنان گذشته شروع شده و تاکنون ادامه دارد؛ این کتاب نه تنها ما را با مزین السطنه بلکه با سایر زنان آن دوره و شرایطشان از نظر دغدغه های وطنی، بهداشت، مسائل اجتماعی، مدارس نسوان و ... آشنا می کند. حتی بخش زیادی از نشریه شکوفه، نامه هایی است که مخاطبان به آن ارسال کردند و می توان با توجه به مضامین آن به شرایط زنان در دوره قاجار پی برد.

ترابی با بیان اینکه پرتکرارترین بخش نشریه شکوفه به بررسی وضعیت مدارس زنان در ایران اختصاص دارد، تاکید کرد: این مطالب می تواند منبع مفیدی برای معلمان امروزی باشد.

وی درباره اینکه چرا نشریه شکوفه را برای کتاب «جریده فریده» انتخاب کرده، گفت: شکوفه دومین نشریه زنان در ایران بوده، اما ما تصمیم گرفتیم به سراغ این نشریه برویم چون با حال و هوای امروزی ما سازگاری دارد؛ مزین السلطنه دغدغه تجدد دارد اما از سنت هم دور نیست.

نگاه منفی نسبت به دین در نشریه شکوفه وجود ندارد

نفیسه رحمانی، منتقد حاضر در این نشست در بخش دیگری از برنامه درباره «جریده فریده» به برخی نکات مثبت آن اشاره کرد و گفت: در اوایل کتاب مزین السطنه به مسائلی درباره روزنامه نگاری اشاره می کند و روی چالش های مالی نشریات آن دوره دست می گذارد. این چالش همچنان نیز موضوعیت دارد و احتمالا در آینده هم موضوعیت خواهد داشت.

وی با بیان اینکه هویت روزنامه نگاران نشریه شکوفه و مزین السطنه را در مطالب این نشریه می بینیم، تصریح کرد: دغدغه های صاحبان نشریه و مسائل و چالش های روزانه زنان قاجار در آن دوره را در این نشریه می بینیم؛ صاحبان نشریه فقط روزنامه نگاری نمی کردند و در کنار آن با عضویت در انجمن های مرتبط، درباره مسائل فرهنگی و اجتماعی زنان کنش گری داشتند و در هر تریبونی تلاش می کردند از حقوق زنان دفاع کنند. در آن دوره گرچه سواد مخاطب عام پایین بوده اما خلأ های مربوط به مسائل زنان در انجمن های مدنی برطرف می شده و بسیاری از دغدغه های زنان آن دوره مطرح شده است. به طور مثال اینکه زنان پارچه ایرانی یا کالای ایرانی مصرف کنند، دغدغه ای بوده که در انجمن ها مطرح می شده و در نشریه شکوفه انعکاس می یابد.

رحمانی با اشاره به بازتاب تصویر زن ایرانی در دوره قاجار در نشریه شکوفه، گفت: یکی از خلأهای ما این است که با ذهنیت امروز به سراغ گذشته می رویم. این کتاب با ارائه اسنادی مهم نشان می دهد تصویر زن ایرانی در دوره قاجار چه بوده و چه مسایلی داشته است و می توانیم برای امروز از آن درس بگیریم.

این محقق اظهار کرد: بسیاری از مسایل زنانی که در نشریه شکوفه انعکاس داده شده از نظر مخاطب امروزی به ظاهر ساده است؛ در حالی که این مسایل برای زنان آن دوره بسیار مهم بوده است؛ به طور مثال مسایل مرتبط به بهداشت، آشپزی و ... در آن دوره اهمیت داشته است. صاحبان شکوفه باید برای ارتباط با زن دوره قاجار مسایل حتی به ظاهر ساده ما را انعکاس دهند. این در حالی است که امروز متاسفانه ما توجهی به مسایل امروزی زنان نداریم و بدون توجه به این مسایل نمی توانیم ادبیاتی برای زنان را تولید کنیم.

رحمانی افزود: تناسب بین مطالب نشریه شکوفه با وضعیت زنان قاجار وجود دارد. زنان بعد از مشروطه بیشتر مورد توجه قرار گرفتند و باید از راه نشریه دغدغه های آنها مطرح می شد. علم آموزی و وطن دوستی از دغدغه های جدی زنان دوره قاجار است.

وی در پایان بیان کرد: برخلاف دوره فعلی، در نشریه شکوفه نگاه منفی نسبت به دین وجود ندارد اما سعی می کند در عین حال با خرافات هم بجنگد.

نشریه شکوفه نگاه افراطی به حمایت از حقوق زنان ندارد

حامد صلاحی، دیگر منتقد حاضر در  این نشست با اشاره به تولیدات موثر و مفید نشر اطراف، ناشر کتاب «جریده فریده»، گفت: مزین السلطنه دختر میر سیدرضی رئیس‌الاطباء پزشک قشون ناصرالدین شاه بود و تحصیلات خود را نزد پدرش آموخت و به دلیل حضورش در خانواده ای تحصیل کرده و با سواد و داشتن ذهنی جستجوگر و علاقمند، از برخی تحولات اجتماعی و فرهنگی جامعه و جهان آن روزگار مطلع شد. وی علاقه زیادی به آموختن علوم جدید داشت و به خواندن زبان فرانسه و آموزش عکاسی مشغول شد.

این محقق ادبیات افزود: او اولین زن روزنامه نگار ایران است. البته اولین نشریه ای که از طرف زنان در ایران منتشر شد، نشریه دانش نام داشت و علاوه بر ایران در سایر کشورها هم منتشر می‌شد که بعد از یک سال متوقف شد. دو سال بعد از تعطیلی دانش در سال ۱۲۹۲ ه- ش مریم عمید نشریه ای با عنوان شکوفه منتشر کرد که در واقع این نشریه به عنوان اولین نشریه زنان در ایران شناخته شده است.

وی گفت: مزین السلطنه از خانواده متشخصی بوده است و در بافت اجتماعی نخبگانی بزرگ شد. او از پیشگامان نشریه مطالبه گر زنان است. نشریات دانش و شکوفه مبنای گزارش بسیار ارزنده ای درباره زنان دور قاجار است و می توان بر مبنای این دو نشریه تصویری از وضعیت زنان در دوره قاجار داشت. اولین شماره نشریه شکوفه در سال ۱۳۳۰ به چاپ رسید و به مدت چهار سال (۷۷ شماره) تقریباً هر دو هفته یک بار منتشر می‌شد. این نشریه در چهار صفحه با خط نسخ نوشته می‌شد که از شماره پنجم نگارش آن نستعلیق شد و از سال دوم به بعد با حروف سربی به چاپ رسید. در صفحه آخر یک کاریکاتور داشت که مرتبط با موضوع هر شماره بود.

صلاحی با بیان اینکه مریم عمید علاوه بر این فعالیت ها از اعضای انجمن همت خواتین هم بود عنوان کرد: این انجمن در سال ۱۳۲۳ه-ق توسط مدیران مدارس دخترانه به ریاست نورالدجی تأسیس و هدف آن مبارزه با اجناس خارجی و منع واردات این محصولات بود و نگاه او  در این باره در نشریه شکوفه هم وجود داشته است.

منتقد نشست با اشاره به برخی زنان تاثیرگذار مانند فاطمه سیاح، عنوان کرد: فاطمه سیاح نخستین استاد ایرانی است که با آگاهی از نظریات نقد ادبی جدید جهان، نسل جوان ایران را با مبانی و معیارهای نقد علمی آشنا کرد. او بود که نخستین بار در رای و نظر شرق شناسان اروپایی درباره ی ادبیات ایران تردید کرد و در ارزیابی اسناد و مدارک ایشان تحلیل های انتقادی به دست داد.

صلاحی درباره تاج‌السلطنه دختر ناصرالدین شاه قاجار نیز اظهار کرد: تاج‌السلطنه از مدافعان انقلاب مشروطه و عضو انجمن حریت نسوان بود و به نوشتن خاطرات خود علاقه داشت. بخش‌هایی از خاطرات او به نام «خاطرات تاج‌السلطنه» برجا مانده که وسعت اطلاعات او را نشان می‌دهد و منبع تاریخی با اهمیتی است که گزارشی از وضعیت زنان در دربار  و مفاسد موجود در آن ارائه می شود.

این دکترای ادبیات با اشاره به طرح مسایلی چون زن بودن و مادر بودن در نشریه شکوفه، افزود: زنی که در این نشریه به تصویر کشیده می شود در عین اینکه آراسته است، از مصرف گرا بودن به دور است. علم دارد و کنشگر مسایل اجتماعی، اقتصادی و سیاسی است. همچنین سوادآموزی، بهداشت، ارتقای توانایی های فردی، کنشگری اجتماعی و سیاسی، از مسایلی است که در این نشریه مطرح می شود؛ این نشریه گرچه خواهان مطالبات به حقی درباره زنان است اما نگاه افراطی به حمایت از حقوق زنان ندارد و سعی کرده در این باره میانه رو باشد.

وی با بیان اینکه سبک نوشتاری در نشریه شکوفه زنانه است، گفت: لحن نوشته ها شیرین و طنز آمیز است و از این منظر می تواند با مخاطب همراه باشد. از کاریکاتور و امثال در مطالب استفاده شده و بر تاثیرگذاری آن افزوده است. از سوی دیگر در عین اینکه در نشریه شکوفه دغدغه های تجدد طلبانه وجود دارد، وجوه مذهبی و دین داری هم در مطالب نشریه دیده می شود و در عین حال تصلب دینی ندارد و به سایر ادیان آسمانی هم اشاره می شود. موضوعات دیگری مانند دغدغه های وطنی، آموزش زنان در مدارس، تعلیم و تربیت و ... نیز در نشریه مشاهده می شود.

در پایان این نشست مرضیه یگانه، مسئول کتابخانه مرکزی پارک شهر درباره این اثر بیان کرد: این کتاب برای مدارس بسیار مناسب بود اما با توجه به تعطیلی نوروز فرصت حضور دانش آموزان را برای نقد این کتاب از دست دادیم. به زودی جمع خوانی این کتاب را در مدارس خواهیم داشت چون می تواند تلنگری برای دانش آموزان به دلیل اهمیت مدرسه و آموزش برای زنان داشته باشد.

وی یادآوری کرد: من سبک نوشتاری کتاب را به دلیل تاثیر گذاری آن روی مخاطب پسندیدم و امیدوارم در جلسات آتی در کتابخانه پارک شهر شاهد استمرار این جلسات باشیم.